U selu Budisavi, nadomak Novog Sada, očekuje se otkrivanje spomenika mesnim Mađarima koji su izginuli u Prvom svetskom ratu, u uniformama Austrougarske vojske koja se borila protiv srpske vojske sa Kajmakčalana i protiv ujedinjenja našeg naroda. Otkrivanje spomenika je predviđeno za 4. novembar ove godine.
Ovaj spomenik je prvobitno izgrađen već u aprilu 1941. godine, čim je mađarska fašistička vojska okupirala Bačku. Spomenik su srušili Srbi, protivnici fašizma, 1946. godine. Od spomenika je ostalo samo postolje od tri stepenika, koje je od 1946. ostalo u parku pred rimokatoličkom crkvom, na glavnoj ulici. Posle 70 godina, finansiran od ambasade države Mađarske, na istom mestu, spomenik je obnovljen.
Ako je spomenik podigao fašistički okupator 1941. godine i njime najavio racije i pogrom većinskog, srpskog stanovništva Šajkaške oblasti, sigurno je da svi koji smo protiv fašizma moramo reći da se ne slažemo sa fašizacijom Vojvodine.
Hortijevci – vojnici na straži uz spomenik
Na obnovljenom spomeniku je tekst isklesan na mađarskom i srpskom pismu „Spomenik izginulim Budisavčanima u Prvom svetskom ratu“, lukavo smišljenom i sakrivenom podatku, protiv koga su se borili. Ispod grba i teksta isklesana su abecednim redom šezdesetdevet imena boraca koji su izginuli u tom ratu protiv Srba i naših saveznika.
Današnji izgled
Vrlo je važno makar delimično se upoznati sa istorijom Budisave, koja je nastala 1884. godine. U to vreme koviljska opština objavila oglas da prodaje deo svog atara na kome je tada bila šuma i ceo taj potes se zvao Budisava (šuma Budisava). Za tu prodaju saznao je tadašnji mađarski predsednik vlade Kalmana Tisu (Tisza Kalman).
Pošto je taj deo zemljišta bio u čisto srpskom kraju, u Šajkaškoj, Kalman Tisa je uz pomoć Društva za pomađarivanje (važna organizacija koja je radila pod okriljem ministarstva), obećao svaku vrstu pomoći u otkupu.
Pošto je tada Austrougarska bila dvojna monarhija, odobrenje za gradnju sela morao je potvrditi i austrougarski dvor (Beč). Potvrdili su uz uslov: koliko Mađara, toliko Nemaca (50- 50%). Posle parcelisanja i izgradnje kuća za koloniste Nemce i Mađare trebalo je Koviljčanima otplaćivati rate. Ali kolonisti su se dogovorili da niko ne isplaćuje rate, jer „mi, Mađari nećemo da kupujemo mađarsku zemlju od koviljskih Srba“.
Koviljčani su podneli tužbu mađarskom sudu koji nikada nije okončao spor, a u međuvremenu je, posle Prvog svetskog rata, nastala velika svetska ekonomska kriza, pa je jugoslovenski kralj Aleksandar Prvi Karađorđević izdao ukaz o oslobađanju jugoslovenskih građana od bilo kakvih finansijskih zaduženja. Praktično – zemlja Koviljčanima nikada nije isplaćena.
Novoizgrađeno selo svi su zvali Budisava, onako kako su i šumu nazivali. Tek 1894. godine Budisava dobija zvanično ime Tisakalmanfalva (Tiszakalmanfalva), po mađarskom predsedniku vlade. Naseljeni Nemci Budisavu su nazvali Valdnojdorf (Waldneudorf – Šumsko Novo Selo), ali to Mađari nisu nikada prihvatili.
Kada je u aprilu 1941. godine mađarska fašistička vojska, u službi Hitlerove Nemačke, krenula da osvaja Bačku, Budisavčani su izgradili slavoluk na ulazu u selo prema Kaću u čast dobrodošlice. Slavoluk je izgrađen od dugačkih drvenih stabala, okićenim cvećem i trakama sa mađarskom zastavom i natpisom: „Živela vojska“ (Elyen a hadsereg).
Doček ispod slavoluka
Očigledno je da to raspoloženje ni do danas nije splasnulo kod onih što grade ovakve spomenike, prizivaju nove racije i unose nemir i podele u našu Vojvodinu.
Nasuprot njima, postoje časni Mađari, naše komšije sa kojima se uzajamno ponosimo i poštujemo.
Susedno selo Kovilj nije u toku Drugoga svetskog rata doživelo raciju, tj. masovno ubistvo meštana Srba kao što je bilo u drugim susednim selima i Novom Sadu.
Za poštedu od stradanja Koviljčani mogu zahvaliti prvenstveno trojici tadašnjih svojih meštana Mađara: žandarmerijskom naredniku Lajošu Dunafalviju, Andoru Molnaru i Mihalju Horvatu. Kako su oni uspeli da svoje meštane spasu, duga je priča.
Međutim, Dunafalvi zbog tog čina u Mađarskoj, čiji je bio državljanin, nikada nije dobio zasluženu penziju. Morao je u starosti da se zaposli kao običan fizički radnik. Pao je sa kamiona, polomio vrat i od toga umro.
Andora Molnara 1944. godine likvidirala je nova vlast. Mihalj Horvat je 1946. godine suđen kao saradnik okupatora, jer je kao i Molnar dekretom bio postavljen za predsednika opštine (Molnar u Donjem Kovilju, Horvat u Gornjem Kovilju). Kada je stigla u Novi Sad iz Beograda oslobađajuća presuda za Horvata, toga dana je likvidiran da mu se ne zna ni grob do današnjeg dana.
Nema spomenika za ove heroje, naše komšije i prijatelje Mađare koji su spasavali Srbe, ali ima za one koji su ratovali protiv njih.
Kada se uskoro Srpski pokret Dveri bude pitao, ovakvi ljudi će dobiti zaslužena priznanja, a njihovi potomci će biti ponosni i poštovani.
Mora se razmisliti o svemu onome što se događalo u prošlosti. Valjda su važniji spomenici koji narode spajaju, a ne opet, ponovo razdvajaju i okreću jedne protiv drugih.
Odbor za Vojvodinu Srpskog pokreta Dveri
